Pacjentów z nieswoistym zapaleniem jelit (NZJ) przyciągają probiotyki jako łatwo dostępna, „naturalna” opcja leczenia. Zadaniem lekarzy zajmujących się tymi chorymi jest przedstawienie im zalet i wad takiej terapii w oparciu o dostępne dowody naukowe, które postaram się w skrócie przedstawić.
Prof. dr hab. n med. Piotr Albrecht
Probiotyki to żywe mikroorganizmy, które podawane w wystarczających ilościach zmieniają mikrobiotę i zapewniają gospodarzowi ściśle określone korzyści zdrowotne.
Probiotyki mogą pomóc w zmniejszeniu stanu zapalnego w NZJ poprzez korzystną zmianę mikrobioty, hamowanie namnażania się patogennych bakterii jelitowych, poprawę i przywrócenie funkcji bariery nabłonkowej i śluzówkowej oraz promowanie środowiska przeciwzapalnego.
Trzeba sobie zdawać sprawę, że znajdujące się na rynku preparaty probiotyczne różnią się znacznie pod względem składu, dawkowania i interakcji z żywicielem i należy to wziąć pod uwagę przed zaleceniem ich stosowania. Ponadto, aby wywierać najlepszy efekt, probiotyki muszą przetrwać niełatwą podróż przez górny odcinek przewodu pokarmowego, zachowując swoją żywotność po kontakcie z kwasem żołądkowym, żółcią i enzymami trawiennymi. Wiele z oferowanych i reklamowanych probiotyków nie jest w kierunku tej właściwości testowanych, co powodować może, że do dalszych części jelita docierają bakterie nieżywe i niestety do niczego nieprzydatne. Wiele probiotyków dostępnych na rynku nie zostało także poddanych ocenie klinicznej pod kątem ich skuteczności w NZJ i choć są dobrze tolerowane, ogólnie bezpieczne, istnieją teoretyczne obawy dotyczące ich stosowania u pacjentów z obniżoną odpornością i zmienioną barierą śluzówkową.
Ponieważ szczepy probiotyczne zwykle nie kolonizują okrężnicy, w związku z tym do uzyskania trwałego efektu wymagane jest wielokrotne i długotrwałe podawanie z długoterminową kontrolą efektów takiej terapii. W tabeli 1 zebrano wszystkie badania z randomizacją (z doborem losowym) dotyczące zastosowania różnych probiotyków w NZJ.
Poniżej przedstawiam nieco szersze niż tabelaryczne podsumowanie badań z probiotykami w NZJ.
Choroba Leśnowskiego-Crohna (ch. L-C)
Indukcja remisji
Mało jest prac dotyczących tego zagadnienia, a istniejące badania otwarte obejmowały niezwykle małe grupy chorych, podobnie zresztą jak jedyne badanie z randomizacją. Wszystkie one nie dały wbrew oczekiwaniom obiecujących wyników.
Podtrzymywanie remisji
Lactobacillus rhamnosus GG (np. Dicoflor®), zastosowany u dzieci nie dał żadnych efektów. Nie dał także pozytywnych efektów Saccharomyces boulardii (np. Enterol®), a także Lactobacillus johnsonii i Escherichia coli Nissle 1917 (Mutaflor) .
Zapobieganie nawrotom po leczeniu operacyjnym
W dużym badaniu z zastosowaniem 8-szczepowego probiotyku (Vivomixx®), zawierającego Streptococcus thermophilus DSM24731, Bifidobacterium longum DSM24736, Bifidobacterium breve DSM24732, Bifidobacterium infantis DSM24737, Lactobacillus acidophilus DSM24735, Lactobacillus plantarum DSM24730, Lactobacillus paracasei DSM24733, Lactobacillus delbrueckii ssp. bulgaricus DSM24734 nie wykazano redukcji nawrotów w 90 dniu badania, jednak dłuższe stosowanie (ok. 1 roku) wykazało pewne korzyści w postaci mniejszej liczby nawrotów i spadku stężenia śluzówkowych cytokin prozapalnych.
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG)
Indukcja remisji
Przegląd systematyczny piśmiennictwa, obejmujący 244 chorych z WZJG, u których do konwencjonalnej terapii dodano 8-szczepowy probiotyk (Streptococcus thermophilus DSM24731, Bifidobacterium longum DSM24736, Bifidobacterium breve DSM24732, Bifidobacterium infantis DSM24737, Lactobacillus acidophilus DSM24735, Lactobacillus plantarum DSM24730, Lactobacillus paracasei DSM24733, Lactobacillus delbrueckii ssp. bulgaricus DSM24734) oraz S. boulardii nie wykazał co prawda poprawy, jeśli chodzi częstość pojawiania się remisji, ale wpłynął na spadek aktywności choroby.
Inne badanie nie wykazało różnicy między powyżej opisanym probiotykiem i placebo w ocenie endoskopowej i lekarskiej, jednak inne badania wykazały, że dodanie go do terapii standardowej aminosalicylanami lub tiopurynami wykazało wzrost częstości remisji i remisji śluzówkowej w 12. tygodniu terapii.
Badanie z randomizacją przeprowadzone u 29 dzieci ze świeżo rozpoznanym WZJG, u których poza steroidoterpią i kwasem aminosalicylowym (5-ASA) stosowano wspomniany 8-szczepowy probiotyk wykazało aż 93-proc. proc. remisję w porównaniu do 36 proc. proc. w przypadku zastosowania jedynie glikokortykoidów i 5-ASA z placebo.
Nie wykazano także wyższości E. coli Nissle 1917 (Mutaflor®), podawanego doodbytniczo nad placebo. Z kolei u dzieci, stosując połączenie Lactobacillus reuteri ATCC 55730 (Biogaia®) z mesalazyną we wlewkach, uzyskano prawie 100-proc. proc. odpowiedź (po samej mesalazynie 53 proc. proc. i 0 proc. proc. w grupie otrzymującej wyłącznie placebo).
Podtrzymywanie remisji
Badania z randomizacją, analizujące wpływ na utrzymanie remisji E. coli Nissle 1917, S. boulardii, Bifidobacterium breve i B. bifidum, wykazały w łagodnym i umiarkowanym WZJG taką samą skuteczność i bezpieczeństwo wymienionych probiotyków, jak podawanie samej mesalazyny. U dzieci niewielkie liczbowo badania wykazały efektywność 8-szczepowego probiotyku (Vivomixx®) w podtrzymywaniu remisji. Dodanie go do standardowej terapii zmniejszyło częstość nowych rzutów choroby w porównaniu z placebo, i to znacznie (23,4 proc. proc. vs 73,3 proc. proc.).
Zapalenie woreczka kałowego (Pouchitis)
Zapalenie to może wystąpić aż u 60 proc. chorych na WZJG, u których wytworzono taki zbiornik. Niewielkie badanie z Lactobacillus rhamnosus GG nie wykazało istotnej poprawy w stosunku do placebo. Natomiast badanie z randomizacją prowadzone u 40 chorych, u których zaraz po wytworzeniu woreczka kałowego włączono 8-szczepowy probiotyk (Vivomixx®) lub placebo i terapię stosowano przez 12 miesięcy wykazało, że stosowanie tego probiotyku znacznie zmniejsza ryzyko wystąpienia zapalenia (10 proc. vs 40 proc. w grupie placebo), co wskazuje na skuteczne działanie prewencyjne tego preparatu probiotycznego. Podobne badania z innymi probiotykami nie dały, niestety, tak korzystnego wyniku.
Vivomixx® pozwala także na podtrzymanie remisji zapalenia po skutecznej antybiotykoterapii (remisja w 85 proc. po probiotyku w stosunku do 0-6 proc. w grupie otrzymującej placebo).
Niezwykle ważne jest, aby zdawać sobie sprawę z tego, że wyników dla jednego probiotyku nie można przenosić na inny bez przeprowadzenia odrębnego badania.
Podsumowując, na dzień dzisiejszy, choć zastosowanie probiotyków w NZJ wydaje się obiecujące, podobnie jak transplantacji mikrobioty jelitowej, to dowody naukowe na korzystne efekty mamy tylko dla 8-szczepowego probiotyku (Vivomixx®) oraz E. coli Nissle 1917 (Mutaflor®), i to jedynie w podtrzymywaniu remisji we WZJG oraz leczeniu i prewencji zapalenia woreczka kałowego we WZJG.