Właśnie stanąłeś w obliczu diagnozy choroby Leśniowskiego – Crohna? Chorujesz od lat ale stosowane leczenie nie jest w pełni skuteczne? Jesteś zainteresowany alternatywnymi dla leczenia farmakologicznego możliwościami terapii? Zależy Ci na poprawie stanu odżywienia/wsparciu leczenia poprzez właściwe odżywianie? Jeśli tak, zachęcamy do zapoznania się z poniższym materiałem. W niniejszym opracowaniu podsumowaliśmy aktualną wiedzę na temat roli diety w patomechanizmie i leczeniu choroby Leśniowskiego – Crohna, jak również najważniejsze informacje dotyczące nowatorskiej metody leczenia żywieniowego w tej jednostce chorobowej – diety Crohn’s Disease Exclusion Diet. Mamy nadzieję, że lektura poniższych treści pozwoli Ci lepiej zrozumieć, w jaki sposób żywienie wpływa na rozwój, przebieg i leczenie Twojej choroby i tym samym będzie dla Ciebie motywacją do próby wdrożenia do własnej praktyki leczenia żywieniowego według zasad CDED i programu ModuLife.
Dlaczego dieta może być skuteczna w leczeniu choroby Leśniowskiego – Crohna?
Zanim przedstawimy zasady diety CDED i programu ModuLife chcemy zapoznać Cię z podstawowymi informacjami, które pozwolą Ci zrozumieć dlaczego w ogóle dieta może być skuteczną metodą leczenia Twojej choroby. Zasadniczym problemem utrudniającym postępowanie terapeutyczne jest fakt, że przyczyny choroby Leśniowskiego – Crohna (Ch-LC) na dzień dzisiejszy nie zostały ustalone w sposób jednoznaczny. Najnowsze doniesienia pozwalają jednak z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że zasadniczą rolę w rozwoju tego schorzenia odgrywają czynniki środowiska zewnętrznego, w tym dieta. Koncepcja ta ma potwierdzenie w wynikach licznych badań naukowych, które wskazały na związek między tzw. „zachodnim” modelem żywienia, a wzrostem ryzyka zachorowania na Ch-LC (1-3). Wśród najważniejszych cech typowych dla diety zachodniej o niekorzystnym wypływie na rozwój i przebieg choroby Leśniowskiego -Crohna wymienia się:powszechne spożycie żywności wysokoprzetworzonej, niskie spożycie błonnika pokarmowego, wysokie spożycie mięsa czerwonego/przetworzonego, pszenicy oraz tłuszczu zwierzęcego i mlecznego. Na dzień dzisiejszy nie jesteśmy w stanie jednoznacznie ocenić, czy dotychczasowy sposób żywienia bezpośrednio przyczynił się do tego że zachorowałaś/eś na chorobę Leśniowskiego – Crohna. Wiedza, którą dysponujemy z całą pewnością pozwala natomiast stwierdzić, że u chorych w efekcie zaburzenia delikatnej równowagi immunologicznej między mikrobiotą jelitową a błoną śluzową jelita dochodzi do powstania przewlekłego stanu zapalnego, a odpowiednia modyfikacja diety może być wysoce skuteczną metodą leczenia tych zaburzeń (4).
Czy wiesz, że:
– według raportu Najwyższej Izby Kontroli (2019), w Polsce 70% żywności stanowią produkty przetworzone. Aktualnie dopuszczonych do stosowania w przemyśle spożywczym jest 330 dodatków, które pełnią 27 funkcji technologicznych. Nie ma przepisów, które pozwalałyby monitorować ryzyko wynikające z kumulacji dodatków do żywności w danym produkcie, lub ich kumulacji z różnych źródeł. Szacuje się, że statystyczny Polak spożywa ok. 2 kg dodatków do żywności (5). Tymczasem w badaniach naukowych udowodniono szereg negatywnych konsekwencji wynikających z ekspozycji na różnorodne dodatki do żywności, a lista potencjalnych działań niepożądanych stale rośnie. Przykładowo, wykazano destrukcyjny wpływ emulgatorów (karboksymetyloceluloza i polisorbat-80) na warstwę śluzu chroniącą komórki nabłonka jelitowego. Dodatki te, ze względu na właściwości żelujące i zagęszczające, są powszechnie stosowane np. w przetworach mlecznych i mięsnych (6-8).- stan odżywienia w sposób istotny wpływa na efekt zastosowanej terapii i rokowanie w chorobie Leśniowskiego-Crohna. Zwiększone zapotrzebowanie energetyczne, zaburzenia łaknienia, starty składników odżywczych w aktywnej fazie choroby czy wpływ stosowanych leków to najważniejsze czynniki ryzyka niedożywienia. Z tych względów nie jest zalecane aby na własną rękę wdrażać jakiekolwiek diety eliminacyjne (9). – nie można w sposób jednoznaczny zdefiniować, jaka dieta jest odpowiednia dla łagodzenia typowych objawów ze strony przewodu pokarmowego. Każdy chory może w inny sposób reagować na ten sam rodzaj pokarmu, stąd decyzja o ewentualnych modyfikacjach diety powinna być podejmowana indywidualnie i być poparta obserwacją reakcji organizmu. Wbrew obiegowej opinii, a zgodnie z aktualnymi rekomendacjami, nie ma wskazań aby każdy pacjent z Ch-LC stosował dietę lekkostrawną (wyjątek stanowi postać choroby powikłana zwężeniem). Przeciwnie, niska podaż w diecie warzyw i owoców może wpływać niekorzystnie na proces terapeutyczny, ponieważ stanowią one źródło błonnika pokarmowego rozpuszczalnego w wodzie oraz skrobi opornej. Z nich produkowane są krótko łańcuchowe kwasy tłuszczowe, które pełniąc szereg istotnych funkcji(m.in. odżywiają komórki jelita, wykazują działanie przeciwzapalne, oraz obniżają pH w jelicie wpływając korzystnie na skład mikrobioty jelitowej) mają istotne znaczenie dla leczenia stanu zapalnego i gojenia śluzówki jelita (4,9-13).
Leczenie żywieniowe w chorobie Leśniowskiego – Crohna
Wiesz już, że sposób żywienia może odgrywać ważną rolę zarówno w patomechanizmie jak i leczeniu choroby Leśniowskiego – Crohna, zatem czas abyś dowiedział się jaką dietę możesz stosować jako wsparcie leczenia farmakologicznego czy nawet jako terapię alternatywną.
Celem postępowania terapeutycznego w chorobie Leśniowskiego-Crohna o fundamentalnym znaczeniu dla odległych wyników leczenia, jest uzyskanie głębokiej remisji z wygojeniem śluzówki jelita. Coraz więcej pacjentów jest zainteresowanych możliwością uzyskania takiego efektu leczeniem żywieniowym. Problem w tym, że nie ma skąd czerpać rzetelnej wiedzy, a „wujek google” nie zawsze jest dobrym doradcą. Codzienna praktyka pokazuje, że w gronie największego zainteresowania wśród chorych znajdują się specyficzna dieta węglowodanowa, protokół autoimmunologiczny oraz dieta oparta na wynikach badań testów na nietolerancje pokarmowe IgG-zależne. Należy tutaj jasno podkreślić – ze względu brak dowodów na skuteczność terapeutyczną wyżej wymienione diety eliminacyjne nie zostały uwzględnione w żadnych rekomendacjach. Co więcej, ich długofalowe stosowanie może prowadzić do powstania/pogłębienia niedożywienia/niedoborów pokarmowych i zamiast pomóc – wpływać negatywnie na proces terapeutyczny i rokowanie.
Jeszcze do niedawna, jedyną metodą leczenia żywieniowego o udowodnionej skuteczności w leczeniu choroby Leśniowskiego – Crohna było wyłączne żywienie enteralne (ang. ExclusiveEnteral Nutrition – EEN), stosowane od lat jako metoda pierwszego wyboru w leczeniu aktywnej postaci choroby Leśniowskiego -Crohna u dzieci. Warto wiedzieć, że skuteczność terapeutyczna EEN oraz glikokortykosteroidów w populacji pediatrycznej jest porównywalna, przy istotnie większym profilu bezpieczeństwa leczenia żywieniowego oraz jego korzystniejszym efekcie na gojenie śluzówki jelita i stan odżywienia chorego. Niestety, EENjest terapią niepozbawioną istotnych wad, które w sposób istotny ograniczyły możliwość stosowania jej na szeroką skalę. Wśród najważniejszych wymienić należy: trudność w praktycznym zastosowaniu, konieczność założenia sondy nosowo-żołądkowej przypadku części chorych, brak strategii postępowania w celu podtrzymania remisji przy wysokim odsetku ponownego zaostrzenia choroby po powrocie do diety zwykłej oraz brak dowodów na jej skuteczność w populacji pacjentów dorosłych (9-12). 10 lat temu profesor Arie Levine (Wolfson Medical Center, Tel Aviv) opracował innowacyjną metodę leczenia żywieniowego – dietę Crohn’s Disease Exclusion Diet (CDED). Pierwsze doniesienia pokazujące skuteczność jej zastosowania w połączeniu z częściowym żywieniem dojelitowym (PEN) zostały zaprezentowane w roku 2014 (14). W 2019 roku opublikowano przełomowe wyniki wieloośrodkowego badania z randomizacją, wskazujące na porównywalną skuteczność CDED + PEN i leczenia standardowego (EEN) w indukcji remisji klinicznej u dzieci z zaostrzeniem choroby Leśniowskiego – Crohna, a tolerancja terapii była istotnie wyższa w grupie interwencyjnej. Dodatkowo, w grupie leczonej dietą CDED + PEN stwierdzono lepsze rezultaty w zakresie zmniejszenia przepuszczalności jelitowej oraz zmiany składu mikrobioty jelitowej, co może mieć istotne znaczenie w długofalowej perspektywie utrzymania efektów leczenia (15). W minionym roku potwierdzono skuteczność takiego leczenia żywieniowego także w populacji pacjentów dorosłych (16-17).
Crohn’s Disease Exclusion Diet – protokół diety i mechanizm działania
Dieta CDED to leczenie żywieniowe nowej generacji – w fazie indukcji zakłada połączenie częściowego żywienia enteralnego z wybranymi produktami diety naturalnej. Podstawowy mechanizm działania polega na wykluczeniu lub ograniczonej ekspozycji na czynniki żywieniowe o potencjalnie szkodliwym wpływie na patogenezę i przebieg CD (tabela 1). W efekcie bezpośredniego oddziaływania diety eliminacyjnej na przywrócenie prawidłowego składu mikrobioty, normalizacjęfunkcji bariery jelitowej oraz odpowiedzi immunologicznej, dochodzi do wygaszenia stanu zapalnego i wygojenia śluzówki jelita. Pomocniczy mechanizm działania CDED zakłada uwzględnienie podaży składników, które mogą dać dodatkowe korzyści. Kluczowe znaczenie w tym względzie przypisuje się oddziaływaniu na zwiększenie produkcji krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych. Dlatego, dożywności obowiązkowej w pierwszych etapach CDED należą wybrane produkty bogate w błonnik rozpuszczalny w wodzie (m.in. pektynę) oraz skrobię oporną (tabela 2)
Produkty naturalne – wykluczenie lub kontrolowana ekspozycja
|
Dodatki do żywności – wykluczenie
(przykładowe źródła)
|
• produkty o wysokiej zawartości tłuszczu zwierzęcego
• produkty bogate w taurynę tj. podroby, mięso czerwone, niektóre gatunki ryb • produkty mleczne (bogate w tłuszcz zwierzęcy oraz bakterie redukujące siarczany) • pszenica (zawiera inhibitory amylazy i trypsyny oraz gluten) • błonniknierozpuszczalny w wodzie(ograniczenia ilościowe) • alkohol • drożdże (wpływają na dysbiozę) |
• emulgatory (produkty mleczne, sosy, pasty do smarowania, mrożone wypieki, produkty o obniżonej zawartości tłuszczu)
• karageny (sery, produkty mleczne, piwo) • maltodekstryny (płatki śniadaniowe, napoje w proszku, sztuczne słodziki) • siarczyny (suszone owoce, wino, ocet winny, przetworzone owoce, owoce • dwutlenek tytanu (gumy do żucia, cukier puder, przetworzona pasta tahini) |
Tabela 1. Główne grupy produktów eliminowanych w diecie Crohn’sDiseaseExclusion Diet.
Protokół diety CDED jest podzielony na trzy etapy – w tym 2 (trwające po 6 tygodni każdy) etapy w fazie indukcji oraz etap trzeci – fazę podtrzymującą, którą należy kontynuować minimum przez 9 miesięcy, a optymalnie traktować jako docelowy sposób żywienia. Każdy z następujących po sobie etapów jest mniej restrykcyjny i łatwiejszy w zastosowaniu. W 1. etapie, ze względu na największe ograniczenia w zakresie produktów dozwolonych do spożycia, 50% codziennego zapotrzebowania energetycznego powinno być zaspakajane dietą enteralną. Etap 2 to czas ponownej ekspozycji na wybrane produkty, które przez pierwszych 6 tygodni musiały być wyeliminowane. Ze względu na rosnącą różnorodność żywności dozwolonej, zalecany % energii dostarczanej z preparatem zmniejsza się do 25% zapotrzebowania. Zaspokojenie części potrzeb żywieniowych pełnowartościową dietą enteralną ma na celu utrzymanie/poprawę stanu odżywienia oraz zapobieganie niedoborom pokarmowym w okresie największych restrykcji żywieniowych tj. w 2. pierwszych etapach diety. Dla większości pacjentów odpowiednie są standardowe diet polimeryczne, normokaloryczne (1 kcal/1 ml). W uzasadnionych przypadkach, tj. u chorych z alergią na białko mleka krowiego, nietolerancją pokarmową lub niedostateczną tolerancją preparatu polimerycznego, należy wybrać preparat zawierający białko w postaci zhydrolizowanej. W obrębie żywności naturalnej, która może być spożywana w fazie indukcji CDED (tj. w etapie 1 i 2)funkcjonuje podział na produkty:- obowiązkowe tj. rekomendowane do codziennego spożycia, w celu zapewnienia odpowiedniej wartości odżywczej diety oraz substratów do produkcji SCFA;- neutralne, których zadaniem jest urozmaicenie codziennego jadłospisu, ale nie ma obowiązku ich codziennego spożywania,- zabronione. Zestawienie produktów obowiązkowych i neutralnych, które są dozwolone w 1 i 2 etapie diety, podano w tabeli 2. Ilość preparatu oraz poszczególnych produktów uzupełniających powinna być ustalana indywidualnie, zgodnie z wynikającym z wieku, płci, aktywności fizycznej, stanu odżywienia oraz aktywności choroby, zapotrzebowaniem na energię i składniki odżywcze. W fazie 3 (podtrzymującej) pacjent powinien funkcjonować według zasady kontrolowanej ekspozycji na składniki diety o potencjalnie negatywnym wpływie na patogenezę i przebieg CD. Dlatego, przez 5 dni w tygodniu zalecane jest komponowanie posiłków głównie w oparciu o produkty, które były dozwolone na 2 etapie oraz o wybrane produkty dodatkowe. W tych dniach, szczególnie w przypadku pacjentów którzy mimo dobrych efektów leczenia nie znormalizowali parametrów stanu odżywienia, wskazana jest kontynuacja suplementacji diety preparatem enteralnym. Dodatkowo, w wybrane 2 następujące po sobie dni w tygodniu, możliwe jest spożycie dwóch posiłków dowolnych tj. skomponowanych z produktów na co dzień nierekomendowanych. Nadal obowiązuje jednak zasada unikania żywności szczególnie niekorzystnej, głównie produktów wysoko przetworzonych tj. przetworzone mięso, potrawy mrożone/gotowe do spożycia, słodzone napoje. Zestawienie produktów/posiłków, które mogą być spożywane dodatkowo w fazie podtrzymującej CDED podano w tabeli 3.
Produkty obowiązkowe (etap 1 i 2) | ||
Zbilansowana dieta – źródła pełnowartościowego białka o niskiej zawartości tauryny |
Dodatkowe korzyści – źródła błonnika pokarmowego rozpuszczalnego w wodzie (pektyny) i skrobi opornej | |
· pierś z kurczaka
· jaja |
• ziemniaki* (skrobia oporna) banany (skrobia oporna)**• jabłka (pektyna) |
|
Grupa produktów | dozwolone w 1 etapie (tydz. 1-6) | Dozwolone w 2 etapie (tydz. 7-12)*** |
Zbożowe | biały ryż, mąka ryżowa i makaron ryżowy (w nieograniczonych ilościach) |
– komosa ryżowa (w nieograniczonych ilościach)
– słodki ziemniak (½ może zastąpić 1 ziemniaka 1 x dziennie) – płatki owsiane – ½ filiżanki 1-2 x w tygodniu – 1 kromka pełnoziarnistego pieczywa /dziennie |
Mięso/ryby/jaja | zamiennie za pierś z kurczaka porcja świeżej chudej białej ryby 1 x w tygodniu | – świeża chuda wołowina (chude mięso tj. polędwica) może zastąpićpierś z kurczaka 1 raz w tygodniu
– porcja tuńczyka w oleju rzepakowym lub oliwie z oliwek 1 raz w tygodniu |
Warzywa | – 2 pomidory lub 6pomidorków koktajlowych
– 2 obrane ogórki – 1 młoda marchew – świeży szpinak – awokado (1 dziennie; max. ½ sztuki/posiłek) |
stopniowe wprowadzanie nowych warzyw:
– początkowo tych, zawierających mniejsze ilości błonnika pokarmowego (np. 1 mała cukinia, 2 różyczki brokuła lub kalafiora) – od tygodnia 10 można wprowadzać pozostałe warzywa (z wyjątkiem kapusty, pora, szparagów,karczocha i selera) – np. ½ słodkiej czerwonej papryki, buraka |
Owoce | – truskawki (kilka sztuk/dziennie)
– plaster melona |
stopniowe wprowadzanie nowych owoców: -w tyg. 7-9 można spożywać 1 gruszkę, brzoskwinię lub kiwi/dziennie – 10 jagód (lub filiżanka) może zastąpić porcję truskawek- od 10 tygodnia można wprowadzać inne owoce (które zawierają więcej błonnika) ale w ograniczonej ilości – tj. ½ filiżanki mango,kostek ananasa lub plasterków pomarańczy (z wyjątkiem: marakuji, granata, kaktusa, kaki) |
Tłuszcze | – oliwa z oliwek
– olej rzepakowy |
|
Cukier i słodycze | – miód (3 łyżeczki / dziennie) lub
– cukier (4 łyżeczki / dziennie) |
|
Inne | – rośliny strączkowe (soczewica, ciecierzyca, fasolka, groch) – ½ filiżanki suchych nasion/ dziennie
– migdały lub orzechy włoskie (niesolone, nieprażone, nieprzetworzone)- 8 sztuk/ dziennie – tahini (bez emulgatorów i siarczynów) – 2 łyżki dziennie |
|
Płyny | – woda(do smaku można dodać plasterki cytryny, limonki, pomarańczy lub liście mięty)
– napary ziołowe (optymalnie ze świeżych liści) – 1 szklanka świeżo wyciśniętego soku z pomarańczy |
|
Przyprawy | sól, pieprz, papryka, cynamon, kumin, kurkuma
– świeże zioła: mięta, oregano, kolendra, rozmaryn, szałwia, bazylia, tymianek, koper, pietruszka – inne przyprawy: cebula, czosnek, imbir, świeży sok cytrynowy |
* optymalnie ugotowane i wystudzone
** optymalnie średnio dojrzałe
** oraz wszystkie produkty dozwolone w 1 etapie
Tabela 2. Produkty obowiązkowe/dozwolone w fazie indukcji CDED (etap 1 i 2).
Produkty dozwolone 5 dni w tygodniu* | Przykładowe produkty dozwolone 2 dni w tygodniu** | |
Na śniadanie można spożyć np.: | Na obiad (lub kolację) można spożyć np.: | |
– inne części kurczaka (z wyjątkiem skóry i podrobów)
– świeże owoce morza, łosoś (1 x/tydzień)
– 2 kromki pełnoziarnistego pieczywa (nie na drożdżach) lub w zamian 1 porcja makaronu/dziennie
– wszystkie warzywa z wyjątkiem pora, selera naciowego
– wszystkie owoce (w tym owoce suszone bez siarczynów) z wyjątkiem marakuji, granata, kaktusa, kaki
– 1 filiżanka czarnej kawy (nie rozpuszczalnej) lub herbaty/dziennie |
– dowolny rodzaj pieczywa
– mleko, sery żółte – naleśniki – dżemy – 1 miskę płatków śniadaniowych z mlekiem
|
– steki, burgery, mięso wieprzowe, owoce morza, ryby tj. łosoś i tuńczyk
– dowolny rodzaj makaronu – produkty mleczne, w tym sery żółte – 1 porcję domowego deseru (np. ciasta) lub jedną gałkę lodów – kakao/gorzką czekoladę |
Lub 1 posiłek spożyty poza domem w zamian za 2 posiłki dowolne przygotowane w domu |
*oraz wszystkie produkty dozwolone na 2 etapie
** można je spożywać na 2 wybrane posiłki w ciągu dnia
Tabela 3. Produkty dozwolone w fazie podtrzymującej CDED.
Do zapamiętania!:1. CDED + PEN to:
• jedyna metoda leczenia żywieniowego o udowodnionej skuteczności zarówno u dzieci jak i u dorosłych pacjentów z chorobą Leśniowskiego – Crohna
• dieta wystandaryzowana, w pełni zbilansowana, stworzona dla pacjentów z Ch-LC, która (w przeciwieństwie do EEN) umożliwia spożywanie normalnej żywności już
w pierwszych dniach leczenia żywieniowego
• w przeciwieństwie do leczenia farmakologicznego terapia pozbawiona działań niepożądanych
2. Co jest celem CDED + PEN:
• indukcja remisji i jej długofalowe utrzymanie
• ograniczanie konieczności stosowania leków i tym samym ryzyka ich potencjalnych działań niepożądanych· uzupełnianie efektu leczenia farmakologicznego
• łagodzenie objawów ze strony przewodu pokarmowego
• poprawa stanu odżywienia
3. Dla kogo jest CDED + PEN?
• dla pacjentów z nowym rozpoznaniem choroby Leśniowskiego – Crohna
• dla pacjentów, u których efekt leczenia farmakologicznego nie jest zadowalający
• dla pacjentów po nieskutecznym leczeniu farmakologicznym
• dla pacjentów po leczeniu chirurgicznym
• dla pacjentów niedożywionych
• dla pacjentów z utrzymującymi się dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego pomimo stosowanego leczenia farmakologicznego
Jak rozpocząć dietę?
W 2019 roku została udostępniona do globalnego użytku aplikacja ModuLife, której podstawowym celem jest rozpowszechnienie tej metody leczenia żywieniowego wśród pacjentów. Aplikacja zawiera bazę przepisów/jadłospisów i stanowi istotną pomoc w codziennym stosowaniu diety. Obecnie jest dostępna w polskiej wersji językowej, można z niej korzystać z telefonu, komputera czy tabletu. Chory może uzyskać dostęp do platformy wyłącznie od eksperta CDED.
Korzyści jakie daje aplikacja ModuLife:
- szeroka baza przepisów
- możliwość planowania posiłków
- porady, wskazówki i filmy edukacyjne
- możliwość prowadzenia dziennika posiłków, treningów i samopoczucia
- kontakt ze specjalistami 24/7
Jak zacząć korzystać z programu modulife już dziś?
- wejdź na www.mymodulife.com
• wpisz najbliższe duże miasto
• znajdź swojego opiekuna, który wyjaśni Ci zasady programu, nada Ci dostęp do aplikacji i pomoże stosować się do zaleceń!
Program ModuLife powinien być realizowany wyłącznie pod nadzorem ośrodka przeszkolonego i posiadającego doświadczenie w stosowaniu tej metody leczenia żywieniowego.
Małgorzata Matuszczyk, Jarosław Kierkuś
Klinika Gastroenterologii, Hepatologii, Zaburzeń Odżywiania i Pediatrii, Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”, Warszawa
Piśmiennictwo
- Levine A, Boneh, RS, Wine, E. Evolving role of diet in the pathogenesis and treatment of inflammatory bowel diseases. Gut 2018, 67, 1726–1738.
- Devkota S, Wang Y, Musch MW, Leone V, et al. Dietary-fat-induced taurocholic acid promotes pathobiont expansion and colitis in Il10-/- mice. 2012;487(7405):104-8.
- Khalili H, Hakansson N, Chan SS, at al. Adherence to a Mediterranean diet is associated with a lower risk of later-onset Crohn’sdisease: Results from two large prospective cohort studies. Gut 2020.
- Levine A, Boneh, RS, Wine, E. Evolving role of diet in the pathogenesis and treatment of inflammatory bowel diseases. Gut 2018, 67, 1726–1738.
- https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/e-w-zywnosci-bez-kontroli.html
- Roberts CL, Rushworth SL, Richman E, Rhodes JM. Hypothesis: Increased consumption of emulsifiers as an explanation for the rising incidence of Crohn’s disease. J Crohns Colitis. 2013;7(4):338-41.
- Chassaing B, Koren O, Goodrich JK, et al. Dietary emulsifiers impact the mouse gut microbiota promoting colitis and metabolic syndrome. Nature. 2015;519(7541):92-6.
- Chassaing B, Van de Wiele T, De Bodt J, et al. Dietary emulsifiers directly alter human microbiota composition and gene expression ex vivo potentiating intestinal inflammation. Gut. 2017;66(8):1414-27.
- Bischoff SC, Escher, Hébuterne X, et al: ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in inflammatory bowel disease. Clin Nutr 2020;39:632-653.
- Torres J, Bonovas S, Doherty G, et al. ECCO Guidelines on Therapeutics in Crohn’sDisease: Medical Treatment. Journal of Crohn’s and Colitis, 2020, 4–22.
- van Rheenen PF,Marina A,Amit A, et al. The Medical Management of Paediatric Crohn’s Disease: an ECCO-ESPGHAN Guideline Update. JCC 2020;1–24.
- Miele E, ShamirR, Aloi M, at al. Nutrition in Pediatric Inflammatory Bowel Disease: A Position Paper on Behalf of the Porto Inflammatory Bowel Disease Group of the European Society of Pediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition. JPGN 2018;66:687–708.
- Czajkowska A, Szponar B: Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA) jako produkty metabolizmu bakterii jelitowych oraz ich znaczenie dla organizmu gospodarza. PostepyHigMedDosw (online), 2018; tom 72: 131-142.
- Sigall-Boneh R, Pfeffer-Gik T, Segal I, et al. Partial enteral nutrition with a Crohn’s Disease exclusion diet is effective for induction of remission in children and young adults with Crohn’s disease. Inflamm Bowel Dis 2014; 20:1353–1360.
- Levine, A, Wine, E, Assa, A, et al. Crohn’s Disease Exclusion Diet Plus Partial Enteral Nutrition Induces Sustained Remission in a Randomized Controlled Trial. Gastroenterology 2019; 157: 440–450.
- Szczubełek M, Pomorska K, Korólczyk-Kowalczyk M, et al. Effectiveness of Crohn’s Disease Exclusion Diet for Induction of Remission in Crohn’s Disease Adult Patients. Nutrients 2021;13(11):4112.
- Yanai H, Levine A, Hirsch A, et al. The Crohn’s disease exclusion diet for induction and maintenance of remission in adults with mild-to-moderate Crohn’s disease (CDED-AD): an open-label, pilot, randomised trial. Lancet Gastroenterol Hepatol 2022; 7(1):49-59.